ابتدا

قبل‌التحریر:

این نوشته، صرفاً حاوی نگاه فرهنگی به مقوله‌ای فرهنگی بوده و به هیچ روی، در پی تحلیل مسائل امنیتی نیست.

*

داریم «مدرن» می‌شویم و نشانه‌های این اتفاق، هر روز بیش از دیروز، آشکار می‌شود. نه؛ اشتباه نکنید. دیگر صحبت از ساختمان و خودرو و خیابانِ مدرن نیست. کار از اینها گذشته. امروز، صحبت از «خدای مدرن» است. خدایی که «هست» و «نیست». خدایی که «می‌بیند» و «نمی‌بیند». برای رسیدن به این «خدا»، از چند سال پیش، تخم‌هایی را کاشته بودیم و امروز داریم میوه‌هایش را می‌چینیم.

***

شنیده بودیم _ از رسانه‌های وطنی _ که کلانشهرهای مدرن اروپایی و آمریکایی، توسط هزاران دستگاه دوربین مداربسته، کنترل می‌شوند و هیچ زاویه‌ای، از دید این دوربین‌ها مخفی نیست. پلیس، به مدد این دوربین‌ها، مراقب حرکات روزمره‌ی شهروندان است. تمام فروشگاه‌ها، معابر، مجامع عمومی و خلاصه هر جا که ردپایی از بنی‌بشر باشد، تحت کنترل چشمانِ چندبعدی دوربین‌هاست. همه هم می‌دانند که چنین است؛ پس مواظب هستند تا دست از پا خطا نکنند. چرا که قطعاً چند لحظه بعد، گزارش تخلف‌شان، به نزدیک‌ترین گشت پلیس منعکس شده و...

با شنیدن این حکایت‌ها، آهی از نای درون کشیده و می‌گفتیم: «عجب پلیس مقتدری! عجب شهر مدرنی! چه می‌شد ما هم از این دوربین‌ها داشتیم».!

***

و حالا، ما هم از این دوربین‌ها داریم. هر روز هم داریم کامل‌شان می‌کنیم.با «تکنولوژی» روز هم پیش می‌رویم. مسئولین هم بوسیله‌ی رسانه‌ی ملی تبلیغ می‌کنند که تمام گذرگاهها مجهز به دوربین هستند. مردم هم دارند می‌پذیرند که باید «دوربین» را به رسمیت بشناسند. می‌پذیرند که «دوربین» دارد می‌بیندشان.

کودکان هم از همان روز نخست، آموزش می‌بینند که به «دوربین» احترام بگذارند و پیش چشم او، مراقب رفتار خود باشند.

کمتر مکانی را سراغ داریم که این عبارت را بر دیوارش قاب نکرده باشد: «این مکان مجهز به دوربین مداربسته می‌باشد ». این یعنی اینکه به شما اعتماد نداریم و هشدار می‌دهیم که داریم می‌پاییمتان.

این در حالی‌ست که تا دیروز، در نقطه‌ای ایستاده بودیم و می‌گفتیم «خدا، هر کاری را که می‌کنید می‌بیند»، «چشمان خدا، بیناترین چشم‌هاست». به مردم می‌آموختیم که حتی در خلوت هم به فکر گناه نباشند چرا که هیچ زاویه‌ای از دید خدا پنهان نیست. بر در و دیوار شهرِ، کلیشه کرده بودیم که «عالَم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید». خلاصه، همه را هشدار می‌دادیم که «خدا دارد می‌بیند».

امروز، اما به نقطه‌ای رسیده‌ایم که می‌گوییم «دوربین‌ها ثبت می‌کنند. مواظب حرکات خود باشید». پیش‌ترها، از «ترس خدا» تخلف نمی‌کردیم و امروز از«واهمه‌ی جریمه». هر چند، این حربه نیز نتوانسته ما را «قانونمدار» سازد.

ما دچار توهم شده‌ایم. خیال برمان داشته. می‌پنداریم که خواهیم توانست با گسترش دوربین‌های مداربسته، جماعت را مقید به «اخلاق» کنیم.

کار را به جایی رسانده‌ایم که حتی «خانه‌ی خدا» را هم مجهز به دوربین مداربسته کرده‌ایم. به نماز که می‌ایستی، چندین دوربین را می‌بینی که از زوایای مختلف دارند حرکات تو را رصد می‌کنند! یعنی خدا را حتی به خانه‌ی خودش هم راه نمی‌دهیم!

این عطش مسخره که به تقلید کور از دنیای مدرن، در ما ایجاد شده، گنجینه‌های معرفتی ما را تخلیه می‌کند. هر روز از سهم خدا در زندگی می‌کاهیم و به سهم اسباب و ابزارِ بشرساخته اضافه می‌کنیم.

باید بگردیم ببینیم که «خدا» در کجای مناسبات ما حضور دارد؟ با این مسیری که در پیش گرفته‌ایم، آیا نقش حداقلی خدا را هم به مانند بشرِ غربی برای همیشه حذف خواهیم کرد؟

رضاخان میرپنج _که بعداً رضاشاه شد _ مانند اسلافش، مقهور مظاهر «تجددِ اروپایی» بود. «کشف حجاب» محصول همین افلیج‌شدگی در برابر «تجددِ اروپایی» بود. با خیالِ خامِ توسعه‌یافتگی، تیشه به دست گرفت و هویتِ ملی و دینی مردم را ریشه زد. او «تجدد» را می‌پرستید. انگیزه‌های پان‌ایرانیستی‌اش با این روحِ مقهورِ تجددپرستی دست به دست هم دادند تا او را وادار به پیاده‌سازیِ مدلی اروپایی از تجدد در ایران کنند. اما فهم او تجدد و ابعاد و جوانب و ملزومانش، آنچنان سطحی و کودکانه بود که فکر می‌کرد می‌تواند با ظاهرآرایی، «ایرانِ متجدد» را بنا نهد. او «وارداتِ تجدد» را در دستور کار قرار داده بود. هر روز مقداری «تجدد» می‌خرید و در ایران «نصب» می‌کرد؛ مثلاً کارخانه‌ی ذوب آهن را همانطور complete از بازارهای اروپا سفارش داده و بی کم و کاست در ایران مستقر می‌کرد؛ بعد هم جشن می‌گرفت که «متجدد» شدیم!

به زعم رضاشاه، تجدد نیز کالایی بود همانند سایر کالاها، که می‌شد آن را با پول خرید و بکارش گرفت. او، ایران را مصرف‌کننده‌ی بازارِ تجدد کرد و نه بیش از آن. یعنی تنها و تنها بخشی غیرمهم و به درد نخور از تجدد را که جز وابستگی به غرب، ارمغانی نداشت. این، همان «تجددِ مُثله شده» است که بعدها تبدیل به الگوی تغییرناپذیرِ «تجددِ ایرانی» شد.

با گذشت چند دهه از آن روزگار، همان سنتِ پیشین همچنان پابرجاست؛ البته با تغییراتی در صورت و ظاهر. دیگر صحبت از تجدد در میان نیست و ما به جای «تجدد» یکی از فرزندانش را می‌پرستیم؛ «توسعه». توسعه برای ما، درست همانند تجدد برای رضاخان است. هیچ تغییری هم در «نوع» نگاه ایرانی اتفاق نیفتاده؛ «توسعه‌ی ایرانی» نیز همچون «تجدد ایرانی»ست؛ ناقص و مُثله شده.

*

شهریارانِ ما _همه‌ی آنهایی که شهر را می‌گردانند_ میادین شهر را تخریب می‌کنند تا خیابان‌ها را تعریض کنند؛ تا راه را برای عبور اتوبوس‌های غول پیکرِ «ویژه» بگشایند؛ تا شهر را «توسعه» دهند و شهروندانش را توسعه‌یافته کنند.

این، تمام منطقی است که بر مخیله‌ی شهریارانِ ما حاکم است. آنچه در این سیرِ منطقی! به مثابه‌ی «هدف» یا بهتر بگویم «آرمان»، جلوه‌گری می‌کند «توسعه» است. [هدف از شهرنشینی، توسعه‌یافتگی است!]

... اما آنچه شهریاران ما توسعه می‌نامندش چیست؟ آیا همان است که می‌گویند در آن سوی دنیا اتفاق افتاده و آنجا را دیگرگونه کرده؟ اساساً چه تصوری از این واژه‌ی خوش‌منظر در میان هست؟

به نظر می‌رسد، این توسعه‌ای که شهریارانِ ما برایش سر و دست و دل می‌شکنند، چیزی فراتر از همان تجددِ قدیم نیست؛ فقط اندکی پاستوریزه شده؛[development]

ما نیز توسعه را کالایی خریدنی و گرفتنی می‌دانیم [درست همانند موبایل، تلویزیون، اتومبیل، هواپیما و...] که می‌شود آن را با مُشتی دلار ابتیاع نمود و زد به رگِ شهر تا از این به بعد به شهرمان بگویند «توسعه‌یافته».

تصویری که از شهر توسعه‌یافته در ذهن شهریاران ما نقش بسته، ترکیبی است از تعدادی خیابان عریض و طویل _که اتوبان می‌نامندش _ با هزاران دستگاه خودروی رنگارنگ، به همراه تعدادی ساختمان سر به فلک کشیده‌ی شیک و پیک. درست همانند کودکانی که تصورشان از «دنیا»، اتاقی است با یک دستگاه رایانه و مقداری چیپس!

آری، خیابان، خودرو و ساختمان، همه‌ی آن چیزهایی هستند که از توسعه درمی‌یابیم. پس کلنگ به دست گرفته و می‌افتیم به جان برگ و درخت و آب و آیینه.

شهریاران ما به قدری در این دنیای کودکانه‌ی خودساخته، غرق‌اند که گوش‌شان هیچ صدایی را نمی‌شنود. چشم‌ها را بسته و پیش می‌تازند. هیچ مانعی هم جلودارشان نیست. هر گونه زمزمه‌ای در نقدِ‌ اینگونه توسعه‌یافتگی را در حُکم «نق زدن»های تعدادی بیمار می‌دانند که با توسعه‌ی شهر مشکل دارند!

ما هم‌اکنون در حال تماشای نمایشی تمام عیار از توسعه‌ی مُثله شده در شهر هستیم؛ توسعه‌ای که فقط یک وجه‌اش نمود دارد و آن هم «تشبّه به غرب» است. ما خیال می‌کنیم که چون فلان آسمانخراش را در شهر ساختیم، یا چون فلان مونیتور تبلیغاتی را به زور در خیابان‌مان نصب کردیم، پس توسعه‌یافته شدیم! این چیزی جز یک خیمه‌شب‌بازی نیست. از توسعه نیز چیزی جز تفاله‌هایش نصیب ما نمی‌شود. این نسخه‌ای که برای زندگی آرمانی‌مان برگزیده‌اند، جعلی است.