ابتدا

یکی از تکنوکرات‌‌های سابقاً دولتی، که امروز نیز در یکی از ارکان حاکمیتی مشغول نظریه‌‌سازی است، در مواجهه با پرسش‌های چند جوانِ بی‌ملاحظه در باب «آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی اشرافیتِ سیاسی یا دولتی»، ضمن انکار وجود چنین ‌پدیده‌ای، خونسردانه و با لحنی تمسخرآمیز گفت: «... بله؛ ما در زمان جنگ اورکت خاکی می‌پوشیدیم و لباس‌هایمان ساده و بی‌پیرایه بود و در سال‌های بعد از جنگ، کت و شلوار پوشیدیم و کمی مرتب شدیم و به سر و صورت‌مان رسیدیم؛ اگر منظورتان از اشرافیت این است، بله وجود دارد»!

*

اگر چه برخی، نسبت به واژگانی نظیر «اشرافیت» حسایت داشته و کاربرد آن را، ابزاری سیاسی برای منکوب کردن رقیب می‌پندارند، اما انصافاً به هر وادی که قدم می‌گذاریم، قهراً ردپایی از این پدیده ی مرموز می‌بینیم. قوّت و عمقش به قدری است که به راحتی نمی‌توان زبان به نقدش گشود. رسمیت و اصالتش را مگر می‌شود انکار کرد؟ سینه‌چاک و مدافع هم کم ندارد البته. حتی طیفی از فرودستان نیز، به اصالت «اشرافیت» ایمان آورده و به دفاع از حقوق اشراف برمی‌خیزند!

اشرافیت، گونه‌های مختلفی دارد که گونه‌ی اقتصادی‌اش، بیش از گونه‌های دیگر شناخته شده است. در کنار «اشراف اقتصادی»، می‌توان از «اشراف سیاسی» و «اشراف مذهبی» هم نام برد. اگر چه گونه‌های دیگر نیز در حال تولدند که از دل همین گونه‌ها نُضج می‌گیرند.

اشراف اقتصادی، بر مدار «ثروت» می‌چرخند. پایه‌ی «شرافت»شان، ثروت است. پول را به خدمت می‌گیرند برای چنبره انداختن بر شئون زندگی مردم.

اشراف سیاسی، «قدرت»محورند. «شرافت»شان را از قدرتی می‌گیرند که به واسطه‌ی انتصابشان در یکی از مواضع حاکمیتی نصیب‌شان شده است. این دسته، فرصتِ در قدرت بودن را غنیمت شمرده و به تولید نسل و ازدیاد وابستگان در دایره‌ی قدرت می‌پردازند. به طوری‌که بعد از مدتی کوتاه، لشکری حریص را سامان می‌دهند که در افتادن با آنها، برابر با ورافتادن است. همه‌ی موانع را _حتی به قیمت آتش زدن مُلک _ در می‌نوردند تا همواره بر اریکه باشند.

اشراف مذهبی، اما تکیه بر تدیُن دارند. موجّه‌ترین گونه‌ی اشرافیت، همین است. نقطه‌ی عزیمت اشراف مذهبی، باورهای زلال مردم نسبت به مبانی دینی است. در پشت مجموعه‌ای از «آداب» و «اَعمالِ» دینی سنگر گرفته و به بسط تسلط مشغول می‌شوند. اصرار دارند که خود را عامل به فرائض دینی نمایش دهند. اهل روضه و سلام و صلوات‌اند؛ حج‌شان ترک نمی‌شود؛ خوانِ کرم می‌گسترند و ولیمه می‌دهند و...

پیوند وثیقی با اقتصاد دارند این متدینین؛ به معنای کامل کلمه «سرمایه‌دار»ند. اما سرمایه‌داری اینها، مرزی باریک با سرمایه‌داری متفرعنانه‌ی اشراف اقتصادی دارد و آن عبارت از «17 رکعت نماز» است: «سرمایه‌داری+17 رکعت». و همین 17رکعت است که زبان خیلی‌ها را می‌بندد تا هیچ تعرضی به ساحت‌شان نشود.

همه‌ی این گونه‌ها، در یک نقطه مشترک‌اند و آن اینکه؛ همواره برای پنهان نگهداشتن پدیده‌ی ظالمانه‌ی اشرافیت از دیدگان، ابزار و اسباب رنگارنگ را به خدمت می‌گیرند و با هیاهو و فضاسازیِ روانی، خود را از موضوعیت انداخته و عناصری در ردیف باقی جماعت نشان می‌دهند. خود را همیشه در حاشیه‌ها جای می‌دهند تا متن را مدیریت کنند. ترجیح می‌دهند در گوشه و کنار مملکت بپلکند و مردم را با دعواهای مبتذل روزمره تنها بگذارند. به وقتش، اما با صحنه‌آرایی و فراخوانِ اصحاب، راهبری اجتماعی و سیاسی هم می‌کنند.

هنگام صحبت، چنان خود را به کوچه‌ی علی چپ می‌نند که هر آدمِ ساده‌دلی را متقاعد می‌کنند که اصولآً پدیده‌ای به نام «اشرافیت» و کسانی به نام «اَشراف» وجود ندارند و این‌ها ساخته‌ی ذهنِ بیمارِ عده‌ای معلوم‌الحالِ ضد رفاهِ فقرپرورِ مخالفِ توسعه و باجگیر است! اشرافیت، دروغ بزرگی است که حسودهای بی‌بهره از علم اقتصاد رایج کرده‌اند.

برای دریافت بهتر آفت‌های ریشه‌دار اشرافیت، بار دیگر مثالی را که در ابتدا آوردم مرور کنید تا تفاوت‌ها را دریابید. این فرد و امثالش، سال‌ها به وکالت از مردم قانونگذاری کرده و سالیان درازی نیز در مناصب مختلف حاکمیتی حضور داشته است. اینها، احیاگر جریان پلیدی به نام اشرافیت شدند که با قیام 57 به پدیده‌ای ظالمانه و شیطانی تبدیل شده بود. امروز، این عده با فروکاستن اشرافیت به مرتب بودن سر و صورت و تمیز بودن لباس، ضمن ارائه‌ی چهره‌ی موجّه از خود، توده را نیز به هم‌آوایی با خود متمایل می‌کنند. قطعاً هر که چنین تعریفی از اشرافیت را بشنود، حق را به اشراف می‌دهد؛ تو گویی امام حسین(ع) یزید را کشته!

اشراف، مانع از دیده شدن واقعیات جامعه می‌شوند. اینکه همیشه در همه‌ی عرصه‌ها لَنگ می‌زنیم، معلولِ حضورِ هدفمند اشراف در ساحتِ تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌هاست. آنها، به هیچ روی پای سندی را امضاء نمی‌کنند که خود و منافع‌شان را به رسمیت نشناسد. و با وجود این دسته، انتظار برپایی عدالتِ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، سرابی بیش نیست؛ ریشه‌ی اشراف، به قدری قدرتمند است که هر روینده‌ای را جوانمرگ می‌کند. پس آنها که دل‌شان به حال عدالت می‌سوزد، «اشراف» را دریابند.

نگرانی از به انحراف کشیده شدن عزاداری ایام محرم، در چند سال گذشته، تحرکاتی را مبنی بر اصلاح این انحرافات به دنبال داشت. خیلی‌ها دست به کار شدند و هشدار دادند و نصیحت کردند که مراقب «نحوه»ی عزاداری‌ها باشید. از «حرکات» ناپسند در جریان عزاداری‌ها پرهیز کنید چرا که «دشمنان دارند سوء استفاده می‌کنند». بخشنامه‌ها، آیین‌نامه‌ها و توصیه‌نامه‌های متعددی صادر شد و جلسات پرشماری با مداحان و مدیران هیئت‌های حسینی برگزار شد تا مگر جلوه‌های انحراف در عزاداری‌ها اصلاح شوند. خلاصه مسئله‌ای به نام «چگونگی عزاداری» محل توجه واقع شد و حساسیت‌ها نسبت به ورود برخی حرکت‌های خرافی در عزاداری‌ها بالا گرفت.

هر چند که این تحرک، ماهیتاً «تدافعی» بود و تحت تاثیر تبلیغات تخریبی رسانه‌های ضداسلام شکل گرفت اما همین هم غنیمت بود. چرا که برای رسیدن به این نقطه هم سال‌ها به انتظار نشسته بودیم و مدت‌ها طول کشید که بپذیریم اصولاً در عزاداری‌های ما خرافه و انحراف راه یافته است!

با این همه که تمام همت‌مان را برای زدودن زنگار خرافه و تحریف از صورت عزاداری‌ها معطوف کردیم، توفیق شایانی در این حوزه نیافتیم و تا ما به خود بجنبیم محمل‌های جدیدی برای شیوع انحراف ایجاد شد. یعنی خرافه‌های مدرن رایج شد در حالی که ما هنوز در قید خرافات قدیمی بودیم.

تازه این اول کار بود که ما در اصلاحش مانده‌ایم. این مرحله، بیشتر ناظر بر اصلاح «شکل»، «صورت» و «ظاهر» قضیه بود که در واقع نسبت به عظمت عاشورای حسینی، امری فرعی محسوب می‌شود. اصل ماجرا در جای دیگری است که ما هنوز به الفبایش هم نرسیده‌ایم.

از جمله خرافه‏های جدید در بیان حماسه‏ی عاشورا، تلاش برای ارائه‏ی شخصیتی امروزی و «مدرن» از سیدالشهداء(ع) است. به نمونه‏های زیر توجه فرمایید:

يكي از وعاظ برجسته و شناخته شده، در يكي از مجالس رسمي، از ضرورت خرافه‏زدايي در مراسم عزاداري سخن مي‏گفت! و به شدت به كساني كه داستان‏هاي غيرمستند از حوادث عاشورا نقل مي‏كنند معترض بود. خلاصه حسابی گرد و خاک راه انداخته بود که چرا باید داستان های جعلی در مورد عاشورا نقل کرد... ايشان همینطور داشت نصیحت می کرد تا رسید به قسمت روضه ی سخنرانی اش. در مقدمه ی روضه نیز گفت: يكي از درس های بزرگ سیدالشهداء(ع) درس «درس مبارزه با تبعيض نژادي» است و غربی ها بدانند که مولای ما پیش از آنها به این مسئله توجه داشته است. سپس براي اثبات اين موضوع، به جرياني در روز عاشورا اشاره نمود تا سيره‏ی عملي حسين(ع) را در برخورد با «آپارتايد» نشان دهد:

«امام حسين(ع) ميان فرزندش علي‏اكبر و غلام سياه خود تفاوتي نمي‏گذاشت. در صحنه‏ی جنگ عاشورا، كه علي اكبر بر زمين افتاده بود،‌ اباعبدالله(ع) بر بالين فرزندش حاضر شده و سر فرزندش را بر زانوي خويش نهاد و صورتش را بوسيد... غلام سياه امام حسین(ع)، كه اتفاقاً از سربازان حسيني و در حال شهادت بود، این صحنه را دید و در دلش آرزو كرد که ای کاش امام حسين(ع) بر بالین او نیز حاضر شده و با او نيز چنين برخوردي نمايد. در همين حال اباعبدالله(ع) را بر بالاي سر خود حاضر ديد... حسين(ع) سر غلام سياه را بر زانوی مبارک نهاده و دست به آسمان گشود و از خداوند خواست تا او را «روسفيد» گرداند و در اين هنگام چهره‏ی غلام سياه، نوراني شده و سفيدپوست گردید و اینگونه به ديدار پروردگار شتافت.»

اين واعظ توانا، با نقل اين داستان در پي آن بود تا سيره‏ی امام حسين(ع) و اسلام را در برخورد با مسئله‏ی تبعيض نژادي برجسته کند ولي با همين كار، به روشني نشان داد كه سياه‏پوست بودن، چيز خوبي نيست و بهتر است آدمي سفيدپوست باشد. حتي خداوند نيز بندگان سفيدپوستش را بيشتر دوست دارد. يعني اگر مي‏خواهيد پيش خدا برويد يادتان باشد که قبلاً سفيدپوست بشويد. روشن است که جهاد در رکاب امام زمانه، به خودی خود روسفیدی‏ست و این «روسفیدی» با «پوست‏سفیدی» فرق دارد.

در مجلس دیگری، یکی از چهره‏های علمی و دانشگاهی، از نسبت «دموکراسی» و «نهضت عاشورا» سخن می‏گفت. او نامه‏نگاری مردم کوفه به امام حسین(ع) و پذیرفتن این دعوت عمومی توسط امام حسین(ع) را نشانه‏ی حضور «دموکراسی» در قضیه‏ی عاشورا تفسیر کرده و می‏کوشید تا امام را پیشتاز دموکراسی نشان دهد!

این قبیل تفاسیر و تعابیر، بیش از هر چیز، نشان از انفعال ما دارد. ما چرا تلاش می‏کنیم تا اثبات کنیم که تشیع با آموزه‏های مدرن و امروزی همخوان است؟ اصولاً آیا این برای امام حسین(ع) فضیلتی محسوب می‏شود که او را چهره‏ای «دموکرات» معرفی کنیم؟

تحریف مدرن که می‏گوییم همین است و انصافاً انحراف در چگونگی عزاداری، در برابر این نوع انحرافات، فاجعه بار نیست. فاجعه این است که ار مکتب عاشورا تفسیر مدرن ارائه کنیم.

محمد(ص) رسول شد؛ بـه ميـان مـردمان عصر جاهليـت آمـد؛ بـه آنهـا گفـت: «پــرسـتــش، مـخـصـوص خـداي يكتاست و بس.» آنها را از كرنش در برابر دست ساخته‌هاي خود بر حذر داشت.

خداوندانِ ثروت و قدرت، نان جهالتِ مردمان را مي‌خوردند. براي آنهـا مهـم نبـود كـه كدام «خدا» پرستش شود. آنها، مُشتي جاهل مي‌خواستند كه عرق جبينِ خود را به پاي «لات» و «هُبل» بريزند.

در آغاز، محمد(ص) را جدي نگرفتند؛ از اين رو كه تمام رسالت او را در پرستش خداي يكتا تصور مي‌كردند. چندي كه گذشت، اما ورق برگشت. مطالبات پروردگار محمد(ص) از بندگانش، بيش از آن پيام نخستين بود...

خداي يكتا، انگشت نهاده بود بر رگِ حيـات خداوندان ثروت و قدرت. تكاليف خداي محمد(ص)، زر و زورِ شيوخ عرب را نشانه رفته‌بود. پس مسافشان با محمد(ص) جـدي شد. قصد جانش كردند و چون به مقصود نرسيدند، به هجرتش از مكه، دل خوش داشتند. رسول(ص)، مهاجرِ مدينه شد و حالا مدينة النبي، مجمع بيچارگان‌ و زيردست و پاماندگان و بردگان بود. «مستضعفين» عصر جاهليت، بر گرد رسول(ص) حلقه زده بودند. اميدشان به خداي محمد(ص) بود تا مگر از بندِ بندگي خداوندان زر و زور رهايشان سازد.

خيزش مستضعفين، مكه را به تسخيرشان درآورد. شيوخ مكه، گريزي جز «تسليم» نـداشتند. پس، «اسلام» آوردند در حاليكه «ايمان» در دل‌هايشان راه نيافت.

«ابـوسفيانِ اسلام آورده»، جانش را از محمد(ص) باز گرفت، در حالي كه حقد و كينه‌ي محمد(ص) در دلش لانه كرده بود. او نمي‌توانست تمام شوكت استكباري‌اش را به يكباره ببازد؛ اسلام آورد تا سلسله‌ي خداوندانِ ثروت و قدرت را در دل اسلامِ محمد(ص) بنياد نهد. ابوسفيان، رَداي اسلام بر تن كرد تا زنده بماند و مرامش را نيز زنده بدارد.

او، رسم جاهلي را رنگ اسلام زد و به انتظار نشست تا روزي، دوباره بر صدر مردمان عرب بنشيند...

محمد(ص)، كه مناسبات جاهلي را درهم ريخته‌ و طرحي نو درانداخته ‌بود، از سرنوشت اهل اسلام بيم داشت. او با چشم دل مي‌ديد كه ابوسفيان، هر آن در انديشه‌ي به زير كشيدن مستضعفين است. اما چه مي‌توانست كرد؛ جز اينكه هشدار دهد ‌و انذار نمايد... هشدار و انذارهايي كه كارگر نيفتاد.

ديري نگذشت كه آرزوي ابوسفيان تحقق يـافـت و اخلافش بر جايگاه رسول(ص) نشستند؛ خليفه‌ي پيغامبر شدند؛ فتوا دادند؛ به نقل از رسول(ص) حديث روايت كردند...

***

و امروز در سال ۶۱‌ هجري، تنها پنجاه سال از كوچ محمد(ص) مي‌گذرد. يزيدِ ابوسفيان، بر مسند خلافت نبي تكيه زده و حكم مي‌راند. اسلام آورندگان، به خلافتِ چون يزيدي، سر و تن سپرده‌اند. در استحاله‌ي جماعت سال۶۱ هـجـري هـمـيـن بـس كـه تشخيص تفاوت پيامبر(ص) با يزيد، براي آنها امري محال شده بود.

مناسبات جاهلي دوباره سر برآورده‌اند؛ اين بار، اما خبري از «لات» و «هُبل» و «عزّي» نيست. نام محمد بر مناره‌ها بلند است و همگان سجده بر پيشگاه خداي محمد(ص) مي‌كنند.

مستضعفين به زير كشيده شده و شيوخ ثروت و قدرت، ديگر بار به  شوكتِ پيشين دست يافته‌اند؛ درهم و دينار مي‌دهند و دينِ جماعتِ مُسلم را مي‌خرند.

زر و سيم مي‌دهند و فتواي قتل حسين(ع)‌ را از شيخِ زمان مي‌گيرند...

***

‌حسين(ع)، به همان دليلي شهيد شد كه پدرش علي(ع)؛ كه برادرش حسن(ع).

فرزندان حـسـيـن(ع) نـيـز چـنـان سـرنـوشـتـي يـافـتـنـد. محمد(ص)كه براي پايان دادن به جهالتِ مردمان و رهانیدنشان از بندِ خداوندان ثروت و قدرت، خون دل خورده بود، اكنون نظاره‌گرِ اقتدار جاهليت در لباس اسلام بود. و حسيـن(ع) كشته‌ي جهـالـتِ مردمان از يك سو و اقتـدارجـوييِ شيوخ زر و زور شد. عاشورا، یعنی جهاد تمام عیار مستضعفین با مستکبرین. و آیا ما عاشورایی هستیم؟

حاشیه ای بر یک مطالبه‌ی دل آزار

در برنامه‌ی مطالبه‌ی این هفته، بحث بر سر وضعیت مسکن و شهرسازی در آذربایجان‌شرقی بود و مدیر کل مسکن و شهرسازی استان، بعد از چند ماه پیگیری و پیغام و پسغام، سرانجام به برنامه آمد. از بحث‌های پیرامون مسکن مهر و واکنش‌های عجیب و غریب مسئول محترم مسکن که بگذریم، موضوعی که برای بنده بسیار دردناک بود، نوع نگاه و قضاوت ایشان نسبت به موضوع «حاشیه‌نشینی» یا به بیانِ مسئول مذکور، «سکونتگاه‌های غیررسمی» تبریز بود. طرح این موضوع در مطالبه، باعث شد تا ایشان ما را متهم به بی‌اطلاعی از شرح وظایف مسکن و شهرسازی کرده و از پاسخگویی کامل به مسائل مربوط به «سکونتگاه‌های غیررسمی» شانه خالی کند. اما در همین حرف‌های نصفه و نیمه، نکته‌ای از زبان ایشان پرید که حقیقتاً دردآور بود. گو اینکه مشابه همین حرف را قبلاً از زبان دیگرانی از مسئولین هم شنیده بودم. مسئول مسکن و شهرسازی استان گفت که این مناطق «غیررسمی»اند؛ یعنی اینکه ما اینها را به رسمیت نمی‌شناسیم که برنامه یا پروژه‌ای را در آنها اجرا کنیم. چند قلم کاری هم که برای توانمندسازی این مناطق شده، به درخواست و با وام اعطایی «بانک جهانی»! صورت گرفته وگرنه ما «مجاز» به هیچ کاری در این زمینه نیستیم! یک منطق عجیب و غریب هم از زبان ایشان بیان شد که شنیدنش مایه‌ی امیدواری! است انصافاً:

«بعضی‌ها معتقدند که اگر به مناطق حاشیه‌ای یا همان سکونتگاه‌های غیررسمی برسیم، دیگران را هم تشویق به مهاجرت به این مناطق کرده‌ایم. یعنی اگر مردم ببینند که وضع حاشیه‌نشین‌ها خوب شده، انگیزه پیدا می‌کنند برای مهاجرت»!

روشن است که با چنین منطق‌های عجیبی، وضعیت منطقه‌ای به وسعت 1500 هکتار و با جمعیتی بین 400 تا 600هزار نفر چگونه خواهد بود.

مردم قانع این مناطق، سال‌های سال است که با مرارت‌ها و سختی‌های زندگی در «سکونتگاه‌های غیررسمی» ساخته‌اند، اما نمی‌دانند که چنین منطق مزخرفی بر بدنه‌ی مدیریتی جامعه حاکم است. شکاف بزرگی که میان پایین شهر و بالای شهر ایجاد شده و به دنبالش، انواع مشکلات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی را به ارمغان آورده، حاصل این نوع تفکر متجددانه‌ای است که امثال این مدیر و همقطارانش دارند.

بنده، هر چند که متهم به بی‌سوادی از سوی مدیر مسکن و شهرسازی استان شدم، اما افتخار می‌کنم که باعث و بانی افشای چنین منطق ناعادلانه‌ای شدم. به این هم افتخار می‌کنم که به عنوان عضو کوچکی از برنامه‌ی مطالبه، عاملی شدم برای انعکاس صدا و تصویر مردمی که «غیررسمی»اند و «بدون سند» زندگی می‌کنند! حتی اگر این تصاویر و حرف هایش به مدیر کل مسکن و شهرسازی استان مربوط نبود.

آقای مدیر کل! من بی‌سوادم و هرگز دنبال آن «سواد»ی که شما داریدش نخواهم رفت تا روزی روزگاری، پابرهنگانی را که از سر ناچاری و به جبر شرایط، در دامنه‌ی عینالی ساکن شده‌اند، غیررسمی ندانم!

من از سوی مدیر کل محترم و تمامی مدیرانی که منطقِ غیرمشروعِ مذکور را قبول دارند، از حاشیه‌نشین‌ها عذر می‌خواهم؛ بویژه از شهید صدر قربانی، شهید توکل محمدزاده، شهید صادق جاویدی، شهید رسول سلیمی، شهید نصرالله یاری، شهید کریم نقوی، شهید محمدعلی دهقانزاده، شهید اسحق خدایی و از تمام مردانِ مردی که از این سکونتگاه‌های غیررسمی، فرمان امام امت را لبیک گفته و با پای برهنه به میدان جهاد شتافتند، عذر می‌خواهم.